[ Pobierz całość w formacie PDF ]

osobe, ktora nie moze czynic tego, czego pragnie. Tak wiec moc moze znaczyc jedno z
dwojga: dominacje lub potencje. Te dwie wartosci nie tylko nie sa identyczne, ale sie
wzajemnie wykluczaja. Impotencja, ze uzyje tego terminu nie tylko w zwiazku ze sfera
zycia plciowego, ale odnoszac go do wszystkich dziedzin ludzkich dyspozycji, przeradza sie
w sadystyczna daznosc do dominacji; dopoki jednostka posiada potencje, czyli zdolnosci
realizowania swych potencjalnych mozliwosci w oparciu o wolnosc i integralnosc swego "ja",
nie czuje potrzeby dominowania ani zadzy wladzy. Moc w sensie dominacji jest perwersja
ludzkiej potencji, tak samo jak sadyzm seksualny jest perwersja milosci plciowej.
Prawdopodobnie u kazdego czlowieka mozna odnalezc pewne rysy sadystyczne i
masochistyczne. Na jednym krancu znajdujemy jednostki, ktorych cala osobowosc jest przez
nie zdominowana : na drugim takie, dla ktorych owe sado-masochistyczne czynniki nie sa
charakterystyczne. Jedynie rozpatrujac ten pierwszy typ mozemy mowic o charakterze
sado-masochistycznym. Uzywamy tutaj terminu charakter w sensie dynamicznym, podobnie
jak Freud. Termin ten odnosi sie zatem nie do ogolnej sumy wzorow zachowania,
charakterystycznych dla danej osoby, lecz do glownych popedow, motywujacych zachowanie
czlowieka. Przyjawszy, ze podstawowe sily motywujace sa natury seksualnej, Freud doszedl
do koncepcji charakteru oralnego, analnego i genitalnego. Kto nie przyjmuje tych zalozen,
inaczej wyodrebnia rozne typy charakterow, jednak koncepcja dynamiczna pozostaje ta
sama. Osoba, ktorej charakter jest zdominowany przez okreslone sily popedowe, nie musi o
nich koniecznie wiedziec. Osoba ta moze byc np. calkowicie opanowana przez popedy
sadystyczne, swiadomie zas zywic przekonanie, ze kieruje sie wylacznie poczuciem
obowiazku. Moze nawet nie popelniac zadnych jawnych aktow sadyzmu, tlumic swe
sadystyczne popedy do tego stopnia, ze uchodzic bedzie za osobe wolna od sadyzmu.
Niemniej kazda blizsza analiza jej zachowan, fantazji, marzen i gestow ukazalaby
sadystyczne impulsy dzialajace w glebszych pokladach jej osobowosci.
Jakkolwiek charakter osob, u ktorych goruja sado-masochistyczne popedy, moze byc
okreslany jako sado-masochistyczny, osoby takie niekoniecznie musza byc neurotykami.
Zalezy to w duzej mierze od szczegolnych zadan stojacych przed ludzmi w ich spolecznej
sytuacji; od typu wzorow uczuc i zachowan obecnych w ich kulturze, a takze od tego, czy
file:///E|/E-Book/NAUKI SPO" ECZNE/FILOZOFIA/Fromm - Ucieczka od wolnosci/from51.html (11 of 19)2009-10-03 15:27:31
Ucieczka od Wolnosci - Erich Fromm.
pewien szczegolny rodzaj struktury chatakteru jest (czy tez nie jest) neurotyczny czy
normalny. Prawde powiedziawszy sado-masochistyczny charakter jest typowy dla
przewazajacej czesci nizszych klas srednich w Niemczech i innych krajach europejskich, i
jak wykazemy dalej, jest to ten rodzaj struktury charakteru, w ktorym ideologia
hitlerowska znajdowala najsilniejszy odzew. Poniewaz termin sado-masochizm kojarzy sie z
perwersja i neuroza, zamiast mowic o charakterze sadomasochistycznym, wole - szczegolnie
u osobnikow nie neurotycznych, ale normalnych - mowic o charakterze autorytarnym.
Terminologia ta jest uzasadniona tym, ze charakterystycznym rysem sado-masochistycznego
osobnika jest jego postawa wobec autorytetu. Podziwia go i sklonny bylby mu ulec, ale
jednoczesnie sam chcialby byc autorytetem i podporzadkowac sobie innych. Jest jeszcze
jeden dodatkowy powod, dla ktorego wybralem ten termin. System faszystowski sam zwie
sie autorytarnym w zwiazku z dominujaca rola autorytetu w jego strukturze spolecznej i
politycznej. Uzywajac terminu charakter autorytarny implikujemy, ze oznacza on strukture
osobowosci, ktora stanowi psychologiczny fundament faszyzmu.
Zanim kontynuowac bedziemy rozwazania na temat charakteru autorytarnego, wypada
wyjasnic termin autorytet. Autorytet nie jest cecha, ktora mozna miec w sensie posiadania
wlasnosci albo wlasciwosci fizycznych. Pojecie autorytetu odnosi sie do takich stosunkow
miedzyludzkich, w ktorych jedna osoba traktuje druga jako wyzsza od siebie. Istnieje
jednak podstawowa roznica miedzy relacja wyzszosc-nizszosc, ktora mozna by nazwac
autorytetem racjonalnym, a taka, ktora mozna by okreslic jako autorytet oparty na zakazie.
Przykladem wykaze, co mam na mysli. Zarowno stosunki miedzy nauczycielem a studentem,
jak i miedzy wlascicielem niewolnika a niewolnikiem opieraja sie na wyzszosci pierwszego nad
drugim. Ale interesy nauczyciela i ucznia sa jednokierunkowe. Nauczyciel jest zadowolony,
kiedy uda mu sie pomoc w postepach ucznia; jego niepowodzenie jest takze niepowodzeniem
tamtego. Tymczasem posiadacz niewolnika pragnie wyzyskac go jak najbardziej; im wiecej z
niego wycisnie, tym bardziej jest zadowolony. Rownoczesnie niewolnik stara sie, jak tylko
moze, bronic swoich praw do minimum szczescia. Interesy obu sa zdecydowanie
antagonistyczne; co przynosi korzysc jednemu, drugiemu szkodzi. Wyzszosc pelni w obu
wypadkach odmienne funkcje: w pierwszym jest ona warunkiem pomocy dla osoby
podporzadkowanej autorytetowi; w drugim - jest warunkiem eksploatacji.
Roznie tez wyglada u obu tych typow dynamika autorytetu: im wiecej student sie uczy, tym
mniejszy jest przedzial miedzy nim a nauczycielem, tym bardziej upodabnia sie on do
nauczyciela. Innymi slowy, ich stosunek oparty na autotytecie sam zmierza do rozwiazania.
Kiedy jednak wyzszosc jest podstawa eksploatacji, dlugie trwanie stosunku wzmaga dystans.
W kazdej z obu tych sytuacji autorytarnych sytuacja psychologiczna jest odmienna. W
pierwszej przewaza czynnik milosci, podziwu lub wdziecznosci. Autorytet jest jednoczesnie
przykladem, z ktorym dana osoba pragnie sie czesciowo albo calkowicie zidentyfikowac. W
drugiej sytuacji rosnie niechec albo wrogosc do wyzyskiwacza, ktoremu wyzyskiwany
podporzadkowuje sie wbrew wlasnemu interesowi. Ale czesto nienawisc ta, jak w wypadku
niewolnika, prowadzilaby jedynie do konfliktow, ktore narazalyby go na cierpienia bez szansy
wygranej. Dlatego pojawia sie tendencja do tlumienia uczucia nienawisci, a czasem nawet
file:///E|/E-Book/NAUKI SPO" ECZNE/FILOZOFIA/Fromm - Ucieczka od wolnosci/from51.html (12 of 19)2009-10-03 15:27:31
Ucieczka od Wolnosci - Erich Fromm.
zastapienia go uczuciem slepej admiracji. Pelni to dwie funkcje:
1. usuniecie bolesnego i niebezpiecznego uczucia nienawisci, i
2. zlagodzenie uczucia ponizenia.
Jezeli osobnik wladajacy mna jest tak znakomity lub doskonaly, nie powinienem wstydzic sie
posluszenstwa. Nie moge byc mu rowny, bo jest o wiele ode mnie silniejszy, madrzejszy,
lepszy itp. W rezultacie element nienawisci badz tez irracjonalnego przeceniania i podziwu
dla autorytetu bedzie - w wypadku autorytetu opartego na zakazie - wzrastal. W wypadku
autorytetu racjonalnego bedzie on wykazywal tendencje spadkowa wprost proporcjonalna do
stopnia, w jakim wzrasta sila osoby poddanej wladzy autorytetu, do ktorego tym samym
osoba ta staje sie coraz bardziej podobna.
Roznica miedzy autorytetem racjonalnym a autorytetem opartym na zakazie jest tylko
wzgledna. Nawet w stosunku miedzy niewolnikiem a panem istnieja czynniki korzystne dla
niewolnika. Otrzymuje minimumn pozywienia i ochrony, ktore umozliwiaja mu przynajmniej
prace na rzecz swego pana. Z drugiej strony, tylko w idealnym ukladzie stosunkow miedzy
nauczycielem i uczniem nie odnajdziemy ani sladu antagonizmu ich wzajemnych interesow.
Pomiedzy tymi dwoma skrajnymi przypadkami istnieje wiele sytuacji przejsciowych, np. w
stosunku robotnika fabrycznego do przelozonego albo syna farmera do ojca, albo pani domu8
do meza. Niemniej oba typy autorytetu, choc w rzeczywistosci ze soba przemieszane,
zasadniczo roznia sie od siebie i analiza konkretnej sytuacji autorytarnej musi zawsze
okreslac ciezar wlasciwy kazdego z nich.
Autorytet nie musi byc ani osoba, ani instytucja powiadajaca: masz robic to i to, nie wolno ci
robic tego i tego. Taki rodzaj autorytetu moglibysmy nazwac autorytetem zewnetrznym, ale [ Pobierz całość w formacie PDF ]